Download File

Dr. Mikael Wigell, Finlandiya Uluslararas? ?li?kiler Enstitüsü’nde görev yapan genç bir akademisyendir.[1] Wigell’in 2008 y?l?nda Democratization dergisinde yay?nlanan “Mapping ‘Hybrid Regimes’: Regime Types and Concepts in Comparative Politics” (‘Melez Rejimler’i Konumland?rmak: Kar??la?t?rmal? Politikada Rejim Tipleri ve Kavramlar) adl? makalesi[2], günümüzde dünyada birçok farkl? ülkede görülen ve Türkiye için de kullan?lmaya ba?lanan otoriter rejim ve demokratik rejim aras?nda kalan melez rejimleri tasnif etmek için yararlan?labilecek olan önemli bir makaledir. Bu makalede, Wigell’in bu çal??mas? özetlenecektir.

Üçüncü demokratikle?me dalgas? sayesinde, son birkaç on y?lda dünyan?n birçok farkl? co?rafyas?nda yeni rejimler in?a edilmi?tir. Bu rejimler, demokratikle?me yolunda att?klar? baz? ad?mlara kar??n, Bat? tipi demokrasilerden oldukça farkl? çizgide ilerlemi? ve farkl? yönetim sistemleri olu?turmu?lard?r. Demokratik baz? yönetim unsurlar?yla otoriter baz? yönetim unsurlar?n? birlikte bar?nd?ran bu tip ülkeler, genellikle “gri bölge”de ve “melez” olarak kabul edilmektedirler. Ancak bu geni? “gri bölge” (veya “gri alan”) tan?m?, bu rejimlerin birbirleriyle olan farkl?l?klar?n? aç?klamaya yetmemektedir. Bu nedenle, Wigell, bu makalesinde melez rejimleri birbirinden ay?rmak için baz? temel kriterler geli?tirmeye ve yeni kavramlar olu?turmaya çal??m??t?r. Wigell’in önerisi ise iki boyutlu yeni bir tipoloji kullanmakt?r. Buna göre; liberal demokrasinin iki boyutu; seçimler (electoralism) ve anayasac?l?k (constitutionalism) olarak s?ralanm??t?r. Bu do?rultuda, Wigell’e göre, dünyada 4 farkl? tipte rejimden söz etmek mümkündür: demokratik (democratic), anayasal oligar?ik (constitutional-oligarchic), seçime dayal? otokratik (electoral-autocratic) ve otoriter (authoritarian) rejimler.

Demokratikle?me çal??malar?nda rejimlerin otoriter veya demokratik gibi kabaca iki gruba ayr?lmalar?, demokratik ülkelerle di?er demokratik ülkelerin, otoriter ülkelerle de di?er otoriter ülkelerin farkl?l?klar?n?n anla??lmas?n? zorla?t?rm??t?r. Örne?in, 1990’larda Arjantin ve ?ili’nin farkl? aç?lardan demokratik olmalar?n? bu yakla??mla aç?klayabilmek mümkün de?ildir. Bu do?rultuda, Larry Diamond’?n yapt??? dörtlü bir kategorizasyon, demokratikle?me çal??malar? aç?s?ndan faydal? olmu? ama yetersiz kalm??t?r. Diamond, rejimleri liberal demokrasiler (liberal democracies), seçim demokrasileri (electoral democracies), sahte demokrasiler (pseudo democracies) ve otoriter rejimler (authoritarian regimes) olarak tasnif etmi? ve geni? “gri alan”da kullan?labilecek yeni kategoriler yaratm??t?r. Büyük ölçüde Freedom House Özgürlük Raporu verilerine dayal? olarak geli?tirilen bu kategorizasyon, faydal? olmas?na kar??n rejimlerin farkl?l?klar?n? analiz etmede yetersiz kalmaktad?r. Dahas?, Freedom House’un verilerini do?ru kabul etmeyen yakla??mlar da bulunmaktad?r. Scott Mainwaring’in geli?tirdi?i bir di?er tasnif ise, 3 farkl? rejim tipi üzerinde durmu?tur: otoriter rejimler (authoritarianism), yar?-demokrasiler (semi-democracies) ve demokrasiler (democracies). Otoriter ve demokratik modeller aras?ndaki fark? “yar?-demokrasi” kategorisiyle belirtmesine kar??n, bu kategorizasyon da yetersiz kalmakta ve birçok birbiriyle hiç alakas? olmayan ülkeyi ayn? kategoride toplayabilmektedir. Bu nedenle, Mikael Wigell, yeni bir kategorizasyon yaratmaya çal??m??, bunu da demokrasiyi iki farkl? boyutta inceleyerek yapm??t?r.

Wigell’e göre, liberal demokrasinin iki boyutu; özgür ve hilesiz seçimler (demokratik boyut) ve devlet gücünün k?s?tlanmas?d?r (liberal boyut). Demokratikle?me çal??malar?nda daha çok seçim boyutu üzerinde duruldu?u için, anayasac?l?k, devlet gücünün s?n?rland?r?lmas? ve hukuk devletine (rule of law) ili?kin ikinci boyuta dayal? de?erlendirmeler arka planda kalmaktad?r. Oysa bir demokrasinin en önemli özelli?i; yöneticilerinin seçimle i?ba??na gelip gelmemesi kadar, vatanda?lar?n devlet gücünden ne ölçüde korunabildikleri ve hukuk devletinin ne ölçüde i?ledi?idir. Özgür seçimlerin yap?lmas?, -rejim üzerindeki halk egemenli?ini artt?raca?? için- teorik olarak liberalle?meye hizmet eder gibi bir dü?ünce yaratmas?na kar??n, tarihteki birçok süreç göstermi?tir ki, özgür seçimler yap?ld?kça ve kâ??t üzerinde demokrasi yerle?tikçe özgürlük seviyesinin azald??? ülkeler de pekâlâ var olabilmi?tir. Bu nedenle, demokratikle?me çal??malar?nda, demokrasinin sadece prosedürel boyutu üzerinde durmamak gerekmektedir.

Bu ba?lamda, demokratikle?me de?erlendirmelerinin seçim boyutu aç?s?ndan 4 temel kriter üzerinde durulmal?d?r: özgür seçimler (free elections), hilesiz seçimler (fair elections), rekabetçi seçimler (competitive elections), kapsay?c? seçimler (inclusive elections). Demokratikle?me aç?s?ndan anayasal boyut ba?lam?nda inceleme yap?l?rken ise ?u 4 kritere bak?lmal?d?r: örgütlenme özgürlü?ü (freedom of organization), ifade özgürlü?ü (freedom of expression), alternatif bilgiye eri?im hakk? (right to alternative information) ve ayr?mc?l?k yap?lmamas? (freedom from discrimination). Bu 8 temel kriteri yerine getiren ülkeler, Wigell’e göre “demokrasi” olarak kabul edilmelidirler. Ancak “liberal demokrasi” konumuna ula?abilmek için, ?u ek kriterler de yerine getirilmelidir;

Bu yeni kriterler ve kavramlar ?????nda rejim tipleri tasnif edildi?inde, ?öyle bir durumla kar??la?maktay?z. Otoriter rejimler; seçim ve anayasac?l?k boyutu aç?s?ndan, ne klasik, ne de sonradan eklenen liberal demokrasi kriterlerinin hiçbirini kar??lamayan en kat? rejim tipleridir. Seçime dayal? otokratik rejimler; anayasac?l?k boyutu aç?s?ndan kriterleri yerine getiremezken, seçim boyutuyla demokrasiyi ek kriterleriyle bile büyük ölçüde gerçekle?tirmi? olan rejimlerdir. Anayasal oligar?ik rejimler; bir önceki kavram?n tam z?tt? ?ekilde, demokrasiyi anayasac?l?k ve temel haklar aç?s?ndan büyük ölçüde gerçekle?tirebilmi?, ancak seçim boyutu anlam?nda demokrasiye uzak kalan liberal monar?ik yönetimlerdir. Demokrasiler ise; her iki boyutuyla da demokratik kriterleri yerine getiren ve “liberal demokrasi” seviyesine ula?may? ba?aran daha ileri örnekleri ek kriterleri de yerine getirebilen en ba?ar?l? modellerdir.

Wigell’in kategorizasyonunu Türkiye ba?lam?nda de?erlendirdi?imizde, Türkiye’nin son y?llarda giderek artan bir h?zla seçime dayal? otokratik rejim tipine evrildi?ini söyleyebiliriz. Zira çok ele?tirilen Adalet ve Kalk?nma Partisi (AK Parti-AKP) iktidar? ve Cumhurba?kan? Recep Tayyip Erdo?an, asl?na bak?l?rsa 2002’den beri sürekli genel, yerel ve Cumhurba?kanl??? seçimlerine giren ve bunlar? kazanan, dahas?, anayasal referandum süreçlerinden de iki defa zaferle ç?kmay? ba?aran bir yap?dad?r. Bu nedenle, günümüzde Türkiye’deki iktidar?n seçim boyutuyla bir demokrasi eksikli?inden söz etmek mümkün de?ildir. Lakin 2015 y?l?nda iki seçim aras? dönemde ya?anan ilginç terör hadiseleri ve sonras?nda ortaya ç?kan seçim tablosu, “siyasal mühendislik” ele?tirilerini gündeme getirmekte ve seçim tarafs?zl???n? gölgelemektedir. Günümüzde de, ayn? argüman, Ba?kanl?k referandumu öncesinde kullan?lmaya çal???lmakta ve ne idü?ü belirsiz canl? bomba sald?r?lar?na dayal? olarak Ba?kanl?k sistemi propagandas? yap?lmaktad?r.  Buna ek olarak, Türkiye’deki rejimin demokrasi kategorisine girememesinin temel nedeni, anayasac?l?k boyutuyla demokrasiden çok uzakta bir görüntü vermesidir. Türkiye, bugün alenen baz? vatanda?lar?na ayr?mc?l?k uygulayan bir ülke durumundad?r. Geleneksel-tarihsel olarak daha çok dini inançlar? devlet kat?nda temsil edilmeyen Aleviler, devlette çal??malar?na yasak getirilen a??r? sol görü?lüler (Marksistler, komünistler vs.) ve etnik kimlikleri uzun süre bask? alt?nda yasakl? kalan Kürtler bu durumdan muzdarip olmu?ken, son y?llarda ya?am özgürlükleri k?s?tlanan laik çevreler (içki yasaklar?, astronomik tütün ve içki ücretleri, sosyal bask?lar vs.) ve son dönemde de devletten tasfiye edilen baz? ?slami gruplar (Fethullah Gülen cemaati sempatizanlar?) devletin otoriter özelliklerinden nasibini alm??lard?r. Bu nedenle, Türkiye’nin ?u an için seçime dayal? otokratik yönetim modeline uygun oldu?u, ancak seçim güvenli?i tart??malar?n?n daha da artmas? durumunda, ilerleyen y?llarda art?k en kötü yönetim biçimi kabul edilen otoriter yönetim kategorisine dâhil edilece?i söylenebilir.

Yrd. Doç. Dr. Ozan ÖRMEC?

[1] Web sitesi için; http://www.fiia.fi/en/expert/98/mikael_wigell/.

[2] Buradan sat?n al?nabilir; http://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/13510340701846319. Okumak için; https://www.academia.edu/19455414/Mapping_Hybrid_Regimes_Regime_Types_and_Concepts_in_Comparative_Politics.